زن و شگفتی دوقلوزایی

 زن و شگفتی دوقلوزایی

بارداری و زایمان چندقلو از آغاز مورد توجه انسان‌ها بوده است و هنوز پس از قرن‌ها تحقیق، این قبیل بارداری‌ همچنان پرخطر است و نکات مبهمی در مورد آن وجود دارد. این قضیه در مورد دوقلوهای به‌هم‌چسبیده جدی‌تر است. آنان چنان همواره شگفت‌انگیز بوده‌اند که برخی اقوام وجودشان را معجزه تلقی می‌کردند. ولی امروزه چگونگی به‌وجود آمدن انواع مختلف دوقلوها و چندقلوها شناخته شده و وجود آنها در جوامع کاملا ً پذیرفته شده است.در ۱۸۵۳، یک کشاورز به نام کریلو به نزد امپراتور روسیه فراخوانده شد. او دو بار ازدواج کرده بود. همسر اولش چهار بار چهارقلو، هفت بار سه‌قلو 

 زن و شگفتی دوقلوزایی

بارداری و زایمان چندقلو از آغاز مورد توجه انسان‌ها بوده است و هنوز پس از قرن‌ها تحقیق، این قبیل بارداری‌ همچنان پرخطر است و نکات مبهمی در مورد آن وجود دارد. این قضیه در مورد دوقلوهای به‌هم‌چسبیده جدی‌تر است. آنان چنان همواره شگفت‌انگیز بوده‌اند که برخی اقوام وجودشان را معجزه تلقی می‌کردند. ولی امروزه چگونگی به‌وجود آمدن انواع مختلف دوقلوها و چندقلوها شناخته شده و وجود آنها در جوامع کاملا ً پذیرفته شده است.در ۱۸۵۳، یک کشاورز به نام کریلو به نزد امپراتور روسیه فراخوانده شد. او دو بار ازدواج کرده بود. همسر اولش چهار بار چهارقلو، هفت بار سه‌قلو و دو بار دوقلو به دنیا آورده بود (یعنی در مجموع ۴۱ فرزند). همسر دومش هم ۱۵ فرزند زاییده بود شامل شش دوقلو و یک سه‌قلو. جالب اینکه همة ۵۶ فرزندش در زمان معرفی وی به امپراتور روسیه هنوز زنده بودند!

دوقلوهای همسان، نیمه‌همسان و غیرهمسان

به‌طورکلی، در هر زایمان، احتمال دوقلوزایی یک درصد است و دو درصد از کل نوزادان هر جمعیت دوقلو هستند.هر ماه، در چرخة طبیعی جنسی زنانه، تنها یک تخمک از تخمدان زن آزاد می‌شود. یعنی معمولا ً در هر بارداری یک جنین وجود دارد. اما گاه به علت نامعلومی در یک ماه دو تخمک از تخمدان زن آزاد می‌شود که هر یک به‌طور مستقل با یک اسپرم جداگانه بارور می‌شود. گاه نیز سلول تخم حاصل از ترکیب سلول جنسی زن (تخمک) و سلول جنسی مرد (اسپرم)، در مراحل ابتدایی تشکیل، به دو سلول تخم تبدیل می‌شود که هرکدام از این سلول‌ها یک جنین مستقل را به‌وجود می‌آورد. در حالت اول، دوقلو را دوتخمی ـ دی‌زیگوت ـ یا غیرهمسان می‌نامیم. بنابراین، دوقلوهای دوتخمی حاصل لقاح ۲ تخمک و ۲ اسپرم هستند. این دوقلوها ممکن است همجنس یا غیرهمجنس باشند. آنها شباهت دو خواهر یا برادر معمولی را دارند، با این تفاوت که در یک زمان به دنیا می‌آیند. در حالت دوم که یک تخمک با یک اسپرم بارور می‌شود، دوقلوی حاصل از این لقاح را یک‌تخمی ـ مونوزیگوت ـ یا همسان می‌نامیم. این نوع دوقلوها همیشه همجنس‌اند، اما ممکن است براساس زمان تقسیم، رشد متفاوتی داشته باشند.دوقلوهای تک‌تخمی خصوصیات جسمی یکسان و ویژگی‌های ژنتیکی همانند دارند. رنگ پوست، مو، چشم و ساختار بدن آنها مشابه است و گروه‌های خونی یکسانی دارند. آنها اغلب تصاویر آینه‌ای یکدیگرند. مثلا ً یکی چپ‌دست و دیگری راست‌دست است، اما اثر انگشتشان متفاوت است. در جمعیت عمومی، تعداد دوقلوهای دوتخمی بیشتر از دوقلوهای تک‌تخمی است. در حدود ۳۳ درصد از دوقلوهای جهان تک‌تخمی و حدود ۶۷ درصد دوتخمی‌اند.اما حالت سومی هم وجود دارد. اگر تخمک مادر قبل از لقاح دونیم شود و هر نیمه با یک اسپرم مستقل بارور شود، دوقلوی حاصل را نیمه‌همسان می‌نامیم.

احتمال دوقلوزایی در زنان

وقوع دوقلویی تک‌تخمی تصادفی است و چندان تحت تأثیر عوامل مختلف قرار نمی‌گیرد. این اتفاق تقریباً در ۳ تا ۴ مورد از هر ۱۰۰۰ تولد در سراسر جهان رخ می‌دهد. اما میزان شیوع تولد دوقلوهای دوتخمی در سراسر جهان متفاوت است و عوامل متعددی در وقوع آن مؤثرند. وراثت یک عامل مهم است. اگر بستگان درجة اول مادر دوقلو داشته باشند، احتمال بارداری دوقلویی در او افزایش پیدا می‌کند. احتمال دوقلوزایی در بارداری بعدی مادری که قبلا ً دوقلوی دوتخمی به دنیا آورده، دو برابر است. اما سابقة فامیلی پدر هیچ اثر ارثی در دوقلوزایی ندارد یا احتمال تأثیرگذاری آن مختصر است.نژاد مادر عامل دیگری است که در احتمال دوقلوزایی تأثیر می‌گذارد. شیوع تولد دوقلوهای تک‌تخمی متأثر از نژاد نیست؛ ولی ۷ تا ۱۰ مورد از هر ۴ هزار تولد در سفیدپوستان، ۱۰ تا ۴۰ مورد از هر هزار تولد در افریقایی‌ها، و ۳ مورد از هر هزار تولد در آسیایی‌ها دوقلوی دوتخمی‌اند. ایالات متحدة امریکا از جملة کشورهایی است که بالاترین میزان تولد چندقلویی را دارد، یعنی یک مورد در هر ۹۰ بارداری، و ژاپن کمترین میزان را با احتمال یک مورد در هر ۱۵۵ تولد.زنان سیاه‌پوست قوم یاروبا (Yoruba) در غرب کشور نیجریه، با احتمال یک مورد در هر ۲۰ تولد، رکورددار دوقلو و چندقلوزایی در جهان هستند.سن مادر و قد و وزن او هم در میزان دوقلوزایی تأثیر دارد. بیشترین میزان تولد دوقلوهای دوتخمی در زنان بالای ۳۵ سال و زنان چاق و قدبلند رخ می‌دهد.استفاده از برخی داروها در مرحلة پیش از تخمک‌گذاری در چرخة ماهیانة زن هم شیوع تولد دوقلوهای دوتخمی را افزایش می‌دهد. این داروها شامل مخدرها و داروهای القا‌کنندة تخمک‌گذاری، که برای درمان نازایی زنان تجویز می‌شوند، هستند. همچنین در زنانِ با گروه‌های خونی A و O، به‌دلایل نامشخصی، شیوع دوقلوزایی نسبت به جمعیت عمومی بیشتر استجالب آنکه در زنانی که در اواخر دورة تخمک‌گذاری باردار می‌شوند، احتمال بارداری چندقلو بیشتر است که شاید به علت رسیده بودن بیش از حد تخمک‌ها باشد. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که نطفة اکثر دوقلوهای دوتخمی در ماه ژوئیه (تیر و مرداد) تشکیل می‌شود، و ماه ژانویه (دی و بهمن) کمترین باروری‌های دوقلویی را دارد. دانشمندان معتقدند که طولانی‌تر بودن روز در ماه ژوئیه ممکن است عامل ترشح بیشتر هورمون تحریک‌کنندة فولیکول (FSH) و در نتیجه بالا رفتن احتمال دوقلوزایی در زنان باشد. اما عامل اصلی افزایش احتمال بارداری دوقلویی و چندقلویی استفاده از روش‌های درمان ناباروری است. روش‌های کمک به باروری (ART)، مانند لقاح آزمایشگاهی، باعث افزایش میزان تولد چندقلوها می‌شوند. در لقاح آزمایشگاهی، هرچه تعداد جنین‌های انتقال‌داده‌شده به رحم افزایش یابد، احتمال بارداری چندقلویی هم افزایش می‌یابد.بارداری دوقلویی بارداری دوقلویی را می‌توان با روش‌های بالینی، بیوشیمیایی و بیوفیزیکی تشخیص داد. در معاینه، ارتفاع جسم رحم از میزان مورد انتظار برای بارداری تک‌قلویی در همان سن بیشتر است؛ در نتیجه، شکم بزرگ‌تر از حد معمول آن سن جنینی می‌شود. در ادامة بارداری، ممکن است دو جنین قابل لمس باشند و دو سرعت ضربان قلب مختلف شنیده شود. اگر تنها به روش‌های بالینی فوق اکتفا شود، تقریباً یک‌سوم بارداری‌های دوقلویی تشخیص داده نمی‌شود و در زمان زایمان کشف می‌شود. بنابراین، از آزمون‌های بیوفیزیکی و بیوشیمیایی کمک گرفته می‌شود. سونوگرافی قادر به نشان دادن بارداری دوقلویی، وضعیت جفت و پرده‌های جنینی و نیز تعیین جنسیت جنین‌هاست. اما خطاهای تشخیصی در این روش، در مواردی که بیش از دو جنین وجود داشته باشد، بسیار شایع است.تغییرات فیزیولوژیکی در زنانِ با بارداری دوقلویی شکل تشدیدشدة تغییرات بارداری‌های تک‌قلویی است. میزان متوسط افزایش وزن در زنِ با اندازة بدنی طبیعی که دوقلو باردار است ۹/۱۵ تا ۴/۲۰ کیلوگرم است.

به‌طورکلی، در زنانِ با بارداری دوقلویی، هشت مشکل طبی شیوع بیشتری دارد:

»  زایمان زودرس: مدت زمان بارداری تک‌قلویی ۳۷ تا ۴۲ هفته از زمان شروع آخرین دورة قاعدگی است. تحقیقات نشان داده‌اند که بروز زایمان زودرس در بارداری‌های دوقلویی سه تا هفت برابر بارداری‌های تک‌قلویی است. متوسط طول مدت بارداری برای دوقلو ۳۵ هفته، برای سه‌قلو ۳۳ هفته و برای چهارقلو ۲۹ هفته است. زایمان زودرس احتمال مرگ‌ومیر جنین یا نوزاد را قبل، حین و بعد تولد افزایش می‌دهد.

»  پرفشاری خون: احتمال ابتلا به پرفشاری خون در بارداری دوقلویی دو تا چهار برابر افزایش می‌یابد.

»  جداشدگی جفت: جفت به دیوارة رحم متصل می‌شود و جنین از طریق بند ناف با آن ارتباط دارد. جفت خون، اکسیژن و غذا برای جنین تهیه می‌کند. ممکن است در بارداری چندقلویی، عملکرد جفت غیرطبیعی باشد یا عملکردش را زودتر از موقع از دست بدهد. اگر جفت نتواند اکسیژن یا غذای کافی برای جنین فراهم کند، جنین رشد مناسبی نخواهد داشت. میزان متوسط وزنِ هنگام تولد برای تک‌قلوها ۳۳۰۰ گرم، برای دوقلوها ۲۵۰۰ گرم، برای سه‌قلوها ۱۸۰۰ گرم و برای چهارقلوها ۱۴۰۰ گرم است.

»  کم‌خونی: لزوم افزایش حجم خون مادر، همراه با افزایش نیاز جنین به آهن، باعث بالا رفتن احتمال بروز کم‌خونی در بارداری دوقلویی می‌شود. این مادران، برای پیشگیری از کم‌خونی، باید در طول بارداری مکمل‌های آهن و اسید فولیک مصرف کنند.

»  افزایش مایع آمنیوتیک: این عارضه در ۲ تا ۵ درصد از بارداری‌های دوقلویی اتفاق می‌افتد.

»  عفونت ادراری: خطر ابتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری در زنان با بارداری چندقلویی چهار برابر افزایش می‌یابد.

»  خونریزی پس از زایمان: حدود ۱۰ درصد از زنانی که دوقلو به دنیا می‌آورند، در دورة پس از زایمان، دچار نارسایی انقباضی رحم می‌شوند. از آنجا که خونریزی پس از زایمان با انقباضات عضلات رحم مهار می‌شود، این نارسایی موجب خونریزی شدید پس از زایمان می‌شود.

»  سزارین: زایمان طبیعی دوقلوها ممکن است و در بعضی موارد نیز به‌راحتی انجام می‌شود. اما از آنجا که در بارداری‌های دوقلویی و چندقلویی، احتمال قرار گرفتن جنین‌ها در وضعیت‌های غیرطبیعی زیاد است، نیاز به عمل جراحی سزارین برای به دنیا آوردن این نوزادان بیشتر است. اکثر سه‌قلوها با عمل سزارین متولد می‌شوند.

عوارض جنینی و نوزادی در بارداری دوقلویی

در بارداری دوقلویی، احتمال وقوع برخی از عوارض نوزادی افزایش می‌یابد. همة این عوارض باعث افزایش خطر مرگ‌ومیر نوزادان می‌شوند:

»  نارس بودن نوزاد: در حدود ۵۰ درصد از دوقلوها نارس متولد می‌شوند. زایمان زودرس مهم‌ترین عامل افزایش مرگ‌ومیر نوزادان دوقلوست.

»  ناهنجاری‌های مادرزادی: بروز ناهنجاری‌های مادرزادی در دوقلوها دو تا سه برابر تک‌قلوهاست.

 ناهماهنگی رشد: ناهماهنگی رشد در دوقلوها به‌ صورت اختلاف قابل ملاحظة وزن دو نوزاد تعریف می‌شود و در حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد موارد دوقلوزایی را شامل می‌شود. ناهماهنگی رشد جنین‌ها ممکن است به علت اختلاف سطح جفتی مختص هریک از دو قل باشد. در نتیجه، بچة دارای جفت کوچک‌تر دچار عقب‌ماندگی رشد می‌شود. علت دیگر، انتقال خون از جنین به جنین است.

 قل فناشده: این عارضه به مشاهدة دو قل در سونوگرافی اوایل بارداری (معمولا ً سه‌ماهة اول) و تولد تنها یک قل گفته می‌شود. تقریباً نیمی از کل بارداری‌های دوقلویی دارای قل فناشده هستند. در این عارضه، خطر واضحی مادر یا قل باقی‌مانده را تهدید نمی‌کند.

 تأخیر در زایمان قل دوم: فاصلة طولانی بین زایمان دو نوزاد در برخی از موارد دوقلوزایی گزارش شده است. ممکن است زایمان اول زودتر از زمانی که نوزاد قابلیت حیات را پیدا کرده باشد رخ دهد. تأخیر در حد ۲۱ تا ۱۳۶ روز نیز گزارش شده که گاه بیشتر از زمانی است که برای رسیدن قل دوم به‌حد قابلیت حیات لازم است.

دوقلوهای قفل‌شده، بارداری مرکب، مول (بچه‌خوره) و بارداری دوقلویی تک‌آمنیونی از دیگر عوارض احتمالی بارداری دوقلویی هستند که جان نوزادان و گاه مادر را تهدید می‌کنند.

دوقلوهای به‌هم‌چسبیده

دوقلوهای به‌هم‌چسبیده همسان‌اند، یعنی از یک تخمک لقاح‌یافته با یک اسپرم به‌وجود آمده‌اند و همیشه همجنس هستند. شیوع این وضعیت در دخترها به نسبت ۳ به ۱ بیشتر از پسرهاست و به میزان یک مورد در هر ۴۰ هزار تولد اتفاق می‌افتد. اما فقط یک مورد در هر ۲۰۰ هزار تولد زنده دوقلوهای به‌هم‌چسبیده هستند. دوقلوهای به‌هم‌چسبیده را براساس محل اتصال آنها به ‌هم طبقه‌بندی می‌کنند. شایع‌ترین اتصال دوقلوهای به‌هم‌چسبیده از ناحیة قفسة سینه است.

ویژگی‌های دوقلوها

رابطة دوقلوها با رابطة برادرها و خواهرهای تک‌قلو بسیار متفاوت است. دوقلوها دوران جنینی را در کنار یکدیگر به‌سر برده‌اند، اغلب با هم و در شرایط یکسان متولد شده‌اند و در یک محیط بزرگ می‌شوند. بنابراین، در مقایسه با سایر خواهرها و برادرها، به‌ هم وابسته‌ترند و احساس نزدیکی بیشتری می‌کنند. گاه این احساس وابستگی میان دوقلوها تا پایان عمر ادامه می‌یابد.ضریب هوشی دوقلوی همسان به‌ندرت بیشتر از ۵ واحد با هم تفاوت دارد، درحالی‌که هوش دوقلوی غیرهمسان می‌تواند مانند هر خواهر و برادر دیگری با هم متفاوت باشد. در نتیجه، دوقلوهای همسان درک و برخورد تقریباً مشابهی نسبت به مسائل اطراف خود دارند. آنها مفهوم همکاری و سهیم شدن را زودتر از خواهرها و برادرهای تک‌ قل یاد می‌گیرند و در فعالیت‌های گروهی موفق‌ترند. هرچند ممکن است در غیاب قل دیگر، بسیار خجالتی و ناموفق در روابط اجتماعی عمل کنند.

بانک اطلاعاتی دوقلوها

با گسترش علم ژنتیک و پزشکی مولکولی، اهمیت مطالعة دوقلوها روز‌به‌روز بیشتر احساس می‌شود. همان‌طور که می‌دانیم، در بروز هر صفت فردی یا ابتلا به هر بیماری، دو عامل ژنتیک و محیط مؤثر قلمداد می‌شوند. برای بررسی اثر عوامل محیطی در بروز صفت یا بیماری، دوقلوها، بخصوص دوقلوهای تک‌تخمی، مناسب هستند زیرا از نظر ژنتیکی ویژگی‌های کاملا ً یکسانی دارند.همچنین با تکمیل شدن طرح تهیة ژنوم انسانی در سال ۲۰۰۰، تحقیق و تفحص در مورد ۳۰ الی ۵۰ هزار ژن انسان و زمان و نحوة بروز هرکدام از آنها جدی‌تر شد. برای رسیدن به این هدف، دوقلوها و چندقلوها در دنیا مورد توجه محققان قرار گرفتند.از حدود ۵۰ سال قبل، بانک‌های اطلاعاتی دوقلوها با اهداف تحقیقاتی در سراسر جهان تشکیل شدند. کشورهای پیشرفته در این زمینه پیشرو هستند. بانک اطلاعاتی دوقلوهای کشور سوئد در حدود ۷۰ هزار دوقلو را زیر پوشش دارد و مطالعات مستمر و گسترده‌ای در مورد دوقلوها انجام می‌دهد. بانک اطلاعاتی دوقلوهای کشور استرالیا نیز در حدود ۳۰ هزار عضو دارد و با بررسی مداوم دوقلوها و انجام طرح‌های تحقیقاتی، اطلاعات ارزنده‌ای به‌دست آورده است. کشورهای در حال توسعه هم با تأخیر نه‌چندان زیاد شروع به تشکیل بانک‌های اطلاعاتی دوقلوها کرده‌اند. کشور در حال توسعة بنگلادش درحال‌حاضر دارای چنین بانکی است و تحقیقات خود را در مورد این عجایب خلقت آغاز کرده است.اما تشکیل بانک اطلاعاتی دوقلوهای ایرانی به‌تازگی مورد توجه مراکز علمی و پژوهشی کشور واقع شده است.نخستین بار در کشور، به همت پژوهشکدة ابن‌سینای جهاد دانشگاهی و با کمک سازمان بهداشت جهانی، اولین بانک اطلاعاتی دوقلوها و چندقلوهای ایران طراحی و راه‌اندازی شده است. این پژوهشکده از محققان و پژوهشگران دعوت کرده است که طبق ضوابط، برای شرکت در این پژوهش اقدام کنند.ذکر این نکته لازم است که اطلاعات افراد ثبت‌نام‌شده در این بانک اطلاعاتی در اختیار سایر اشخاص قرار نخواهد گرفت و ارائة این اطلاعات منوط به کسب رضایت آگاهانه از افراد است